DžEVAD GALIJAŠEVIĆ – FELJTON – DIO 4.
BOSANSKI MUSLIMANI – ISTORIJSKA SVIJEST I NACIONALNI IDENTITET
BOŠNJACI IZMEĐU PROŠLOSTI I BUDUĆNOSTI
BOŠNJACI SU JUŽNI SLOVENI – ISTORIJSKI I KULTURNI ASPEKT
Po Engelsu, «onakvi, kakvi na početku izlaze iz životinjskog carstva – u užem smislu – ljudi ulaze i u istoriju: upola životinje, surovi, još uvijek nemoćni pred prirodnim silama; otuda i siromašni kao životinje i jedva nešto produktivniji od njih». Taj istorijski iskorak ljudi ka vlastitoj zajednici prati izvjesna jednakost u životnim uslovima. Suviše je rano govoriti u kategorijama grupne svijesti ali na planu instinkta i pojedinačnog osjećanja, gotovo da i nema razlike među članovima takve zajednice.
«Svijest trbuha» znači instinkt za održanjem, potreba za hranom, osjećaj lične nesigurnosti i straha za pribavljena dobra (bilo od prirode, bilo zbog moguće pljačke od strane pripadnika iste zajednice) prvi su podstrek udruživanju i utvrđivanju, makar i primitivnih pravila ponašanja. Podjela rada i odgovornosti, rekli bi marksisti – ali i više od toga – udruživanje u zajednicu, prvi je znak svjesnog promišljanja, kojima se nadilaze najniži, životinjski oblici zajedništva (kao čopor), zbog veličine zajednice i uspostavljenih normi. U nauci ne postoji spor oko istorijskih tipova globalnih grupa i njihovih osnovnih karakteristika. Kroz milenije razvoja zajednica ljudskog roda, razlikujemo tri tipa različitog stepena homogenosti i oblika povezanosti: GENTILNI (krvno-srodnički), TERITORIJALNI (narod) i NACIJA.
Krvno-srodnički oblik zajednice (horda, rod i pleme) je bez sumnje najhomogeniji oblik lišen klasne i socijalne polarizacije, ali je u materijalnom pogledu i najnerazvijeniji jer funkcioniše u dobu «sakupljačke privrede» kojoj su temelj lov i pljačka. Na nivou nadgradnje može se govoriti samo o postojanju jednog specifičnog morala, vrlo primitivnog, te najnižih oblika religijske svijesti uslovljene strahom od nerazumljivih prirodnih pojava i nagonom za opstanak.
Razvoj individualne svijesti inicira proces izgradnje društvene svijesti koja uočava potrebu za boljom organizacijom zajednice, podjelom rada unutar nje, kao i potrebu stvaranja osnova za ukupnu društvenu nadgradnju (kulturnu, političku, pravnu…), njen razvoj i njen civilizacijski procvat. To jesu osnovni razlozi koji dovode do prelaska na tzv. «teritorijalni» način življenja, a nauka, to novo doba imenuje istorijom formiranja globalne grupe, tipa NAROD. Kao vrijeme razvoja toga procesa ističu se epohe robovlasništva i feudalizma. Kao socijalna kategorija i istorijska pojava, narod spada u najzamršenije sociološke pojmove – ne samo zbog izvora kohezije unutar zajednice (koji je slojevit, neprecizan, katkad i kontradiktoran kod različitih grupa)nego i zbog različitog procesa formiranja i nastanka takve zajednice. Iz tog razloga vrlo je teško apstrahirati o narodu kao univerzalnoj kategoriji jer je gotovo svaki narod konkretan problem i slučaj za sebe. Sam čin postanka, dugi procesi razvoja, ispoljavanje i manifestacija različitih oblika svijesti zajednice, stepen homogenosti, zajedničke kulturne osobine, krvno-srodničke veze – sve su to problematični i sumnjivi kriterijumi za vrednovanje naroda kao pojma; samo od slučaja do slučaja i od naroda do naroda, mogu se izgrađivati kakvi-takvi sudovi, iole utemeljeni. Zato pojam narod, više služi kao metodološki postulat u prilazu problemu socijalnih grupa, nego kao jasan i definisan pojam. Ovo se jasno mora uvažavati i kod donošenja sudova o Slovenima.[1]
Istorija Južnih Slovena i njehovog, eventualnog, dolaska na Balkan, ozbiljno je, kroz mnoge radove stavljena u pitanje. Sve više je argumenata i teorija koje Slovene, na Balkanu, tretiraju kao autohtoni narod, a „doseljavanje na Balkan“, i tzv. „Velika seoba naroda“, predstavlja se kao puka germanska propaganda, koja nema ozbiljnijeg naučnog utemeljenja.[2] Priznati naučnik, biolog i genetičar, sa Harvarda, Anatolij Kljosov, smatra da su na Balkanu, najstariji srpski geni i da teorije o dolasku Srba na Balkan, nemaju naučne vrijednosti[3], te sugeriše da su slovenski narodi a prije svega Srbi, bili kolijevka evropske civilizacije i da nisu nikakvi silom naseljeni narod.[4]
Naravno, da u raspravi o Bošnjacima kao etničkom specifikumu i nacionalnom subjektivitetu najmanje su potrebne neke nove istorijske dileme te, će ovaj rad, uglavnom polaziti od ranije prihvaćenih teorija da bi prikazao istorijsku i političku poziciju Bošnjaka, koja nebi povrijedila nikoga a Bošnjacima bi bila osnov za razumijevanje vlastitog identiteta. U principu, ovaj rad nema ambiciju da se bavi pisanjem niti otkrivanjem nove istorije. Postoji samo jedna mala, opšta, istorijska skica, koju iznosi, kako bi se prikazao jedan pogled na nacionalno pitanje, sudbinu i budućnost Bošnjaka. Uglavnom su korišteni, tradicionalni izvori i tradicionalna nauka i istoriografija. Zato, držeći tu konvencionalnu poziciju, uvjek je potrebno naglasiti, da istorijska nauka napreduje i da mnogi istoričari ( poput Slobodana Jarčevića: koji uvjereno tvrdi da NIJE BILO DOSELjAVANjA SLOVENA NA BALKAN – i da su Sloveni starosjedioci Balkana i Panonije), ipak su u određenju nacionalne svijesti kao istorijske svjesti, izloženi ranije prihvaćeni izvori. Te stare teorije polaze od Ilirskog prisustva na ovim prostorima i naglašavaju prilično bogatu istoriju Ilirskih plemena na ovim prostorima (Dalmata i Japoda) – prije dolaska Slovena, pominjanje, bitke kod Ardube … i drugo… nekih činjenica koje nova istraživanja pokušavaju dopuniti ali i demantovati. Istorija Južnih Slovena i srednjevjekovnih političkih tvorevina, ma koliko nužna i opravdana, predstavlja marginu studije o Bošnjacima, zato se njoj ne pristupa MODERNO – neka se to pitanje istražuje i potvrđuje. Nova saznanja i istorijska otkrića svakako neće uticati na generalni stav koji se tiče etniciteta, društvenih grupa i odnosa – te eventualne teorije o Bošnjacima kao naciji Slovenskog porijekla.
Po većinski prihvaćenim teorijama, prvi podaci o Slovenima datiraju iz doba plemenske organizacije – brojna slovenska plemena, u prvom vijeku nove ere, naseljavala su prostrani teritorij koji se od Karpata protezao bazenom Visle, do Baltičkog mora. Zbog geografske prostranosti i veličine zaposjednutog teritorija, slovenska plemena nisu bila na istom stepenu razvitka društvene svijesti. Sloveni naseljeni oko Karpata i Srednjeg Dnjepra isticali su se u bavljenju zemljoradnjom i stočarstvom, dok su Sloveni oko Crnog mora i Podunavlja, pod uticajem veza sa rimskim provincijama razvijali trgovinu i zanatstvo. Iz mnogih plemenskih organizacija, razvile su se vremenom TRI ETNIČKE GRUPACIJE visokog stepena homogenosti, identičnog ili veoma sličnog jezika, kompaktnog teritorijalnog određenja i sa labavim državnim granicama u međusobnim odnosima.[5]
Riječ je o ZAPADNIM SLOVENIMA (koje čine Česi, Slovaci, Poljaci i Lužički Srbi), zatim ISTOČNIM SLOVENIMA (Rusi, Bjelorusi i Ukrajinci – mada je stari izraz za Ruse bio Velikorusi), te JUŽNIM SLOVENIMA (Srbi, Hrvati, Bošnjaci – donedavno Muslimani, Slovenci, Makedonci, Crnogorci I Bugari).
Na istorijsku pozornicu Južni Sloveni stupaju kao sastavni dio staro-slovenske etničke grupe i sa plemenskom organizacijom koju zadržavaju i dugo vremena poslije naseljavanja na Balkan. Prve sigurne podatke o Slovenima ostavili su Rimljani: Gaj Plinije, Tacit i Ptolomej, koji pišući o susjedima Germana, na njihovim istočnim granicama, imenuju tu grupaciju kao «Veneti» ili «Venedi». U Srednjem vijeku Nijemci tim imenom (Wenden ili Winden) nazivaju Slovene i misle, u stvari na zajednicu Starih Slovena. Domaći naziv «Sloveni» novijeg je datuma.
Na osnovu podataka koje je ostavio Tacit može se zaključiti da je riječ, prije svega, o ratničkoj zajednici koja je vrlo dobro svladala sve tehnike ratovanja, toga doba – da uspješno vode bitke na suhom, vodenom i močvarnom terenu – da se znaju boriti na otvorenom polju i u zasjedama – da znalački opsjedaju utvrde i naselja i da u takvim borbama ruše kamene utvrde i gradove do temelja, zbog shvatanja da bi ih pokoreno stanovništvo moglo iskoristiti kao uporišta u slučaju pobune ili rata.
Sloveni se nisu pretjerano bavili stočarstvom pa ni zemljoradnjom, mada su odlično poznavali svrhu i način upotrebe željeza (Tacit spominje postojanje i željeznog šiljka kod Slovena). Iako su bili organizovani u plemena po rodbinskim i krvno-srodničkim vezama, ipak je način organizacije bio na jednom višem nivou, kao i sama svijest (nema govora da se radilo o divljacima, u ma kom pogledu), što se posebno manifestovalo čestim i organizovanim upadima unutar granica germanskih naroda i naročito, nakon tzv. «opšte ekspanzije barbara na granice vizantijskog carstva» što se pokazalo neminovnim istorijskim procesom, okončanim početkom Sedmog vijeka, u istoriografiji označenim kao Velika seoba naroda. Kod vojnih operacija, slovenska plemena su uglavnom zaposjedala prirodno ograničene teritorije (sa rijekom ili planinom kao granicom)–u stvari, zaposjedali su plodne doline koje su nazivali župama i na čijem čelu se nalazio župan. Iako prema neprijateljima nisu ispoljavali svirepost, u međusobnim obračunima oko plijena ili oko posjeda, znali su biti krvoločni. O oblicima i manifestacijama vjerske svijesti zna se tek toliko da je bila na niskom nivou, tj. uvijek je kod Slovena bilo riječ o primitivnim formama vjerskog učenja nastalog zbog straha od neobjašnjivih prirodnih pojava. Kao i kod Starih Rusa tako i kod Južnih Slovena personifikacija božanske moći i veličine bio je Gromovnik Perun, koji kroz grmljavinu šalje ljudima opomenu, prijetnju ili kaznu. Gromovnik Perun međutim nije nikada bio predmetom stalne molitve i potpune predanosti. U tako shvaćenoj religiji nije bilo rituala žrtvovanja, niti posebnog rituala molitve, šta više, u svojoj pradomovini (čiju veličinu i lokaciju nauka ne pozna potpuno) Južni Sloveni nisu imali ni religijsko vodstvo. Cjelokupan koncept vjerskog učenja bio je sveden na instinktivne reakcije zajednice, u strahu pred mogućim izljevom božanske srdžbe i moguće kazne. Južni Sloveni su oduvijek (pa i danas) vjerovali u vradžbine (gatanje, proricanje sudbine, prizivanje duhova…), vjerovali su u postojanje kućnih, šumskih i vodenih duhova (u duhove koji borave iza vrata, na cjepalu za crva, ispod štrika za veš…), u vile, vještice, vukodlake – kao i u nadarene ljude sposobne da otklone zle čini i izmjene lošu sudbinu. Manifestacije samog vjerovanja mijenjaju se kroz vijekove, «usavršavaju», ponekada im je oduziman mističan karakter i pridavan poneki racionalan elemenat, srazmjerno dostignutom nivou svijesti.[6]
Jezik Južnih Slovena se uglavnom, s mjerom , mijenjao i izgrađivao – on nije protivrječio nužnosti dinamike istorijskog procesa oblikovanja zajednice, i vrlo često, bio je sredstvo homogenizacije ili odvajanja jednog od drugog plemena.
To je, u stvari, Staro-slovenski jezik (tzv. slavijanski) i doživio je mnoštvo standardizacija, od onih po Ćirilu i Metodiju (kakvim danas govore na jugu Bivše Jugoslovenske Republike Makedonije), do onih koje provedoše Jernej Kopitar i Vuk Karadžić (kojim govore na nivou Beogradsko – Zagrebačko – Sarajevsko – Podgoričke varijante). Taj jezik je pretrpio mnogo stilizacije, doživljavao promjene u ukupnom procesu čestih akulturacija (Mađarskih, Turskih, Njemačkih, Komunističkih, Američkih…), iz njega su se oblikovale i rađale nacionalne varijante, razna narječja – poneka staro-nova riječ ili kovanica ugledale bi svjetlo dana – ali na kraju krajeva, taj jezik još uvijek polazi od jedinstvene MORFOLOGIJE, FONETIKE, GRAMATIKE, SINTAKSE… – identičnog i bogatog fonda riječi, što ga čini jednim i jedinstvenim. Istovremeno, on je ostao veza nacije sa vjekovima prošlosti – nepromijenjena konstanta stanja duha i hiljadugodišnji nosilac istorijskog iskustva. Sredstvo akumulacije i prenošenja znanja i jedini instrument svrhe postojanja slovenske narodnosne suštine i učešća u zajedničkoj prošlosti – i više od toga – taj jezik predstavlja osnovni smisao PORIJEKLA kao važne odrednice za svaku naciju.
Taj jezik, nikada nije bio samo obično sredstvo komunikacije nego i način organizovanja misli, i tu odliku, vijekovi kolonijalnog žrtvovanja naroda nisu mogli promijeniti. U svim nacionalnim varijantama i jezicima slovenskih naroda, ostali su sačuvani, do dana današnjeg, zajednički nazivi za osnovne poljoprivredne proizvode: pšenica, raž, žito, ječam, ovas, proso… zatim za pojmove, kao što su zrno, sjeme, grah, orati…za životinje i njihove proizvode: bik, krava, vo, govedo, svinja, jagnje, konj, kobila, sir, mlijeko… kao i za neke oblike primitivnog zanatstva: tkati, tesati, pilati… Iako nema zajedničkih izraza za državno-pravne ustanove zadržani su zajednički pojmovi: vlast, vladati, rod, pleme… itd.
Od II vijeka, pa sve do prve polovine VI vijeka, gotovo da i nema nikakvih vijesti o Slovenima – prve vijesti javljaju se tek nakon spuštanja Slovena na granice sa Vizantijom, te učestalih upada i pravih vojničkih operacija koje vode sami ili udruženi sa Avarima. Među prve vijesti o pokretu Slovena ka jugu spada vijest vizantijskog pisca, gotskog porijekla, Jordana, iz 551.godine. Poslije njega i drugi vizantijski pisci (Agatije, Menander, Pseudo Mavrikije i Prokopije) sve češće, u svojim ljetopisima, pominju Slovene. Nakon sporadičnih opisa Sloveni postaju nezaobilazan faktor evropske istorije koga pažljivo analiziraju, prate i vrlo precizno procjenjuju, relevantni istoričari i ustanove.
«…Ovim plemenima Sklavinima i Antima (Naziv za Slovene istočno od Dnjestara) ne vlada jedan čovjek, nego, od starine žive u demokratiji i zbog toga uvijek zajednički vrše poslove… Vjeruju da postoji samo jedan Bog tvorac munje, i da je on jedini Gospodar svega… Štuju uz to i rijeke i nimfe (vile)… Stanuju u bijednim kolibama… mijenjajući često naselja. U boj idu pješke na neprijatelja, u velikom broju, noseći u rukama male štitove i koplja, a oklope nikada ne oblače. Visoki su i jaki neobično, a kose, nit su bijele odviše ni plave… nego onako riđe. Nisu hrđavi ili zlikovci ni najmanje a po jednostavnosti naliče Hunima…»
(OPIS VIZANTIJSKOG ISTORIČARA PROKOPIJA)
Vrhunac slovenskog prodora na Balkan predstavlja opsada glavnog vizantijskog grada Carigrada i napad na njega 626.godine koji, Sloveni izvršiše zajedno sa Avarima. Doduše, ti zajednički nastupi sa Avarima pominju se još od 568.godine. Sloveni u Avarima imaju saveznika, po mnogo čemu organizovanijeg, na višem duhovnom stepenu razvoja i sa većim planovima ekspanzije. Na drugoj strani, Sloveni imaju, najveću moguću, vojničku prodornost, hrabrost na granici sa divljaštvom i Avari se vješto koriste njima sve do zajedničkog poraza pod Carigradom (koji je uzgred, mnogo više pogodio Avare) i nakon kojeg se Avari vraćaju u Panonsku niziju a Sloveni, definitivno, učvršćuju na Balkanu – naselivši područje približno omeđeno graničnom linijom od Bara preko Skadarskog jezera, Ohrida i Kostura, do grada Soluna. Balkan postaje «sveta zemlja» Južnim Slovenima. Kako piše Pseudo Mavrikije, Južni Sloveni žive u specifičnom političkom stanju «vojne demokratije», a u društvenom kao plemenski savez. Ne praktikuju ropstvo a autohtone ideologije nemaju ni za sebe a kamoli za druge – poraženim i zarobljenim nude mogućnost otkupa i povratka u vlastitu zajednicu ili zajednički život u okviru njihove zajednice, ravnopravno sa drugim i sa istim pravima i obavezama učešća u odbrani zajednice kao i mogućoj ekspanziji.
Svi vizantijski pisci ističu u prvi plan ratničke sposobnosti Slovena i smatraju ih dobrim borcima «koji sa uspjehom pljačkaju Romejsku zemlju». Od istaknutih vođa i starješina, Menander pominje, na prevaru ubijenog Mezamira, «koga ubiše Avari, jer smatraše da on želi svu vlast prigrabiti za sebe i njima otkazati poslušnost». Pominje se i vojvoda Daurit, od koga Avari 578.godine zahtijevaju danak. Pseudo Mavrikije bilježi kod Slovena postojanje mnoštva poglavica, koje on naziva «rex». Drugi izvori koriste i Grčke pojmove «egsarh» i «philarh», koji su lišeni stvarne političke težine kakvu imaju u samoj Grčkoj, ali kojima se može uspješno označiti starješina jednog, još uvijek nerazvijenog i neorganizovanog etnosa.
Mada neki Vizantijski izvori pominju posebne teritorijalno-upravne cjeline «Sklavinije», očigledno je da u periodu naseljavanja na Balkan, pa čak i dugo vremena poslije toga, Sloveni nemaju vlastite države i da žive u tzv. pred-državnom uređenju.Tek promjenom društvenog položaja određenih starješina, koja polazi od podjele plijena, jača potreba za organizovanjem zajednice na čvršćim temeljima.
Poslije naseljavanja na Balkan pa sve do IX vijeka, nema preciznih podataka o razvoju zajednice Južnih Slovena. [7]Sigurno je da izuzev Slovenije (Karantanija, od 658. do 745.godine) drugi pripadnici Južno-Slovenskih naroda na Balkanu, nisu imali vlastite države. Taj složeni proces izgradnje i razvoja vlastitih država bio je usporen, ne samo zbog unutrašnjih razloga nego i zbog velikog i agresivnog uticaja vanjsko-političkog faktora. Južni Sloveni su dolaskom na Balkan dobili na svojim granicama jake i puno organizovanije susjeda – na istoku upadaju u vizantijsko-pravoslavni istorijski i kulturni milje – na zapadu u tzv. rimo-katolički. Nosioci tih velikih uticaja su se mijenjali kroz vijekove ali razlog i suština njihovog djelovanja ostala je do danas nepromjenjena, šta više, usložnjena i dopunjena novim, orijentalno-islamskim uticajem, putem turske imperije. Svi ovi uticaji ubrzavaju ili usporavaju proces klasnog raslojavanja, podstiču ili ometaju društvene i istorijske zakonitosti, kanališu razvoj svijesti i utiču na organizaciju, oblike i mogućnosti kontrolisanog državno-pravnog razvoja. Od Vizantije i Franačke države, preko njihovih nasljednica (prije svega Njemačke), do Mađarske i Turske, zatim, Austro-Ugarske, Njemačke i Amerike (tj. do današnjih dana) vrši se društveno i istorijsko usmjeravanje SVIJESTI i SUDBINE grupacije, kako na planu integracije u vladajući kulturni obrazac, tako i na planu normativnog uređenja društva tj. organizacije države, s tim što ni država ni svijest nisu puke apstraktne kategorije, nego konkretan apsolutni izvor realizacije interesa jačeg na štetu slabijeg. Odsustvo racionalnog poimanja tog odnosa, cilj je i ideal svake (i svakakve) imperijalne politike.[8] Naravno, u današnjem vremenu nacionalne tipologije zajedništva i interesa, etnogeneza predstavlja zamršeni historijski i kulturni pojam, koji ne objašnjava ukupnost nacionalnog duha i nacionalne organizacije. Taj pojam, čak, nije ni definicija pripadnosti i obavezne solidarnosti ali može da predstavlja izvor razumijevanja nacionalne pozicije, onu neizbježnu prvu stepenicu do spoznaje istorijske nužnosti života u neslobodi i neimaštini, sa konceptom rasute etničke snage i društvene polarizacije malih etničkih zajednica u istorijskom vrtlogu velikih političkih sukoba, globalnih ideologija i moćnijih zajednica. Ovu svrhu etnogeneza može realizovati samo ako je lišena parcijalnih ideoloških predrasuda koje iz stvarnosti društvenog poretka uzimaju pojednostavljenu sliku, bez slojevitosti, bez kolorita i nijansi – sliku kontrasta, antagonizma i hijerarhije – sliku crno-bijele stvarnosti u koju može uvjeriti samo «prethodno uvjerene». Samo iz tog razloga ne treba okretati glavu od pitanja porijekla – i u odgovoru na to pitanje nalazi se razlog za afirmativan i usuglašen pristup svojih sunarodnjaka, sposobnih da na površinu istorijskog oblikovanja današnjice, u ime budućnosti, izvuku sve ono što garantuje sigurnost i dalji razvoj zajedničkog života, malih nacionalnih zajednica slovenskog porijekla. Bez obzira na vrlo ograničena saznanja o Slovenima, neke se konstatacije mogu izreći sa velikom dozom sigurnosti:
1.Sloveni su, u istorijskom smislu, VELIKI I NEORGANIZOVAN NAROD. Sami su vrlo malo značajnih stvari iz prošlosti napisali o sebi, tako da ne postoji «Slovenska historija» pisana slovenskom rukom. O Slovenima, uglavnom pišu razvijeniji i organizovaniji narodi, pretežno, ekspanzionistički orijentisani prema Slovenima. U te izvore, nauka ima prilično povjerenja mada to liči na traganje za istorijskim sudom o Jevrejima listajući Hitlerove arhive, ili, da se o Sjevernoj Irskoj informišete u Londonu, o Bogumilima u Vatikanu, o pravima američkih crnaca u Kaliforniji, o sudbini indijanaca ili sudbini muslimana Avganistana, Iraka, Sirije, Jemena, Libije, u Vašingtonu. Zahvaljujućij teritoriji koju je zaposjeo Slovenski narod, nije nikada bio sav porobljen pa se na tom tužnom primjeru pomalo otkriva kako brojnost i teritorijalna disperzija mogu ponekad odnijeti i prevagu nad kvalitetom organizacije.
2.Analizirajući način života, jezičku srodnost i sistem organizacije društva, može se zaključiti, da je gotovo do okončanja Srednjeg vijeka (kraj XIV i početak XV vijeka) postojala jedinstvena SLOVENSKA CIVILIZACIJA, kao značajni dio i most između Evropske i Azijske civilizacije. Zato je do kraja Srednjeg vijeka, podjela Slovena na Istočne, Zapadne i Južne, isključivo geografska podjela, tj. samo metodološki postulat regionalnog situiranja neodvojivih segmenata, cjeline jednog naroda, radi teorijskog praćenja. Ova podjela ne znači postojanje bilo kakvih značajnijih razlika između Slovena koji su (sa istoka) otišli na zapad ili onih koji su (sa istoka) otišli na jug. Razlike dolaze kasnije: one unutrašnje – na planu regionalne homogenizacije jezika i one kao rezultat vanjskih uticaja, na planu religije. U mjeri, u kojoj jezička i religijska osnova stvaraju novu tradiciju, u toj mjeri razlike dobijaju na kvantitetu i kvalitetu[9].
3.Jedno obilježje, koje su Zapadni Sloveni pod jakim uticajem katoličanstva izgubili (na svoju sreću) zadržalo se kod Istočnih i Južnih Slovena do danas. Riječ je o tome, da kod Istočnih i Južnih Slovena, ne postoji jasna granica između pojma DRUŠTVO i pojma država, koja se tako jasno razlikuje u zapadno-evropskom podneblju tj. kod ovih Slovena ne postoji ovakva podjela između PRIVATNIH-društvenih i JAVNIH – državnih odnosa, kakva postoji na zapadu. U suštini, ta neosporna pripadnost Južnim Slovenima (koja je zajedničko obilježje trenutno sukobljenih nacija u Bosni i Hercegovini) predstavlja samo «IZVOR», koji možemo tumačiti u istorijskom smislu «značajnim» ili «beznačajnim» – malim ili velikim, ali koji, kroz istorijske tokove do vlastitog ušća (koji predstavlja Nacija, danas) poprima mnoga novih, manjih i manje važnih sadržaja, gdje i sam postaje pritoka većem i opštem – pritoka civilizaciji – predstavlja kvalitativno novu vrijednost. Možda naše poznavanje objektivne istine o starim zajednicama našeg naroda nije dovoljno, ili nije dobro,[10] ali ako su Južni Sloveni, u taj mukotrpni proces izgrađivanja sebe kroz zajedništvo krenuli kao RATNIČKA MISAO i ratnička svijest, onda nije ni čudo što se rat na ovim prostorima pojavljuje kao istorijski čin, socijalnog i filozofskog osvještenja, kao kreativnost i metoda stvaranja nove vrijednosti.
Nakon jednog od mnogobrojnih ratova, svi narodi Bosne i Hercegovine, dobili su priliku, da NOVU VRIJEDNOST realizuju NEGACIJOM ZATEČENE SVIJESTI.[11]
[1] Nations before Nationalism [Nacije pre nacioalizma]1982
[2] http://www.vaseljenska.com/vesti/dr-djankarlo-tomecoli-ticijani-minojska-kultura-je-slovenska/
[3] http://www.nspm.rs/hronika/anatolij-kljosov-srpski-geni-najstariji-u-evropi.html
[4] http://srb.fondsk.ru/news/2014/02/22/anatolii-alekseievih-klosov-vi-ste-zaista-kolevka-evropske-civilizaciie.html
[5] The Ethnic Origins of Nations [Etničko poreklo nacija]. Blackwell Oxford 1986
[6] Hobsbawm, Eric John. Nacije i nacionalizam: Program, mit i stvarnost. Prevela Čengić, Nata. Zagreb: Novi Liber, 1993., 207.;
[7] Brubaker, Rogers. Ethnicity without groups. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2004.,
[8] Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (London: Verso, dopunjeno izdanje iz 1991);
[9] Gellner, Ernest. (1995), „Adam’s Navel: ‘Primordialists’ versus ‘Modernists’,“ in: Edward Mortimer (ed), People, Nation and State. The Meaning of Ethnicity and Nationalism, London: I. B. Tauris Publishers, pp. 31-35.
[10] Jenkins, 2008., 105.; Bloch, 2008., 38-39.; o metodi kojoj je osnovna premisa samokritička refleksivnost o vlastitim ideološkim, epistemološkim i metodološkim pozicioniranjima, te koliko izabrane metode utiču na rad u cjelini
[11] Todorova, Marija. Dizanje prošlosti u vazduh. Prevela Glišić, Slobodanka. Beograd: XX vek, 2010.
Komentariši