DžEVAD GALIJAŠEVIĆ – FELJTON – DIO 3.
BOSANSKI MUSLIMANI – ISTORIJSKA SVIJEST I NACIONALNI IDENTITET
BOŠNJACI IZMEĐU PROŠLOSTI I BUDUĆNOSTI
BOŠNJACI KAO GLOBALNA GRUPA TIPA NACIJE
Pitanje je uvijek, prividno aktuelno:zbog čega, uopšte, danas, nakon pojave mnogih studija i teorija o naciji, nakon što su se nacionalne zajednice formirale i definisale vlastitu suštinu, formulisali definiciju kolektivnog iskustva o kojoj nema spora, očekivati da Bošnjaci, na nivou opšteg znanja, utvrde što je tačno njihova nacija : kada nastaje; kako i u okviru kojeg društva se integriše i razvija; kakav je njen odnos prema društvu i državi a kakav prema napretku, razvoju kulturi, demokratiji i civilizaciji uopšte?! Da li nacija potiče ili koči taj razvoj; kakva joj je sudbina i da li se, uopšte, razvila kritična svijest i nauka o toj naciji?
O tome postoji toliko različitih mišljenja koliko ima različitih teorija o naciji, uopšte. Zato je opravdano postaviti pitanje: da li kod Bošnjaka postoji kritički um koji može razumjeti fenomen vlastite nacije i da li pritom može prevladati sentimente, tj. emocionalna i/ili iracionalna stanja koja idu uz naciju i nacionalni identitet, a iskazuju se preko fenomena vjerske isključivosti i fanatizma a ne preko nacionalizma i nacionalne svijesti?
Da li postoji kritička javnost ili nauka, koja danas može odgovoriti na sva ta složena istraživačka pitanja, i da li uopšte postoji interes da se tom poslu pristupi?!
Činjenica je da to pitanje nije u fokusu interesovanja nijedne institucije što upućuje na zaključak da nauka, na polju potvrđivanja Bošnjačke nacije, nije ostvarila ni osnovne ciljeve:
a) ne postoji utemeljen, relativno dobar i svima prihvaćen naučni model, koji bi omogućio proučavanje porijekla, integracije i razvitka Bošnjačke nacionalne zajednice, ali i fenomena nacionalizma izjednačenog sa vjerskim radikalizmom i svih njegovih pojavnih oblika;
b) nije izgrađena, bilo kakva, relativno dobra i svima prihvatljiva naučna teorija o Bošnjačkoj naciji i nacionalizmu. Istina je i da se nove teorije često ne oslanjaju na prethodne; dokaz za to nalazimo u činjenici da su nastale brojne teorije o naciji, ali nas ni jedna u potpunosti ne približava odgovoru na pitanje: po čemu se to „muslimanska zajednica“ u Bosni i Hercegovini može razumijeti, tretirati i naučno analizirati kao nacija?! Gledišta (naučni modeli i teorije) o naciji i nacionalizmu i rezultati istraživanja, potpuno su različiti kod istoričara, sociologa, etnologa politikologa. Da bismo se uvjerili u to dovoljno je uporediti njihove radove i pristupe ovom fenomenu, što svakako ne znači, da ih moramo u potpunosti odbaciti, samo zato što nisu dovoljno jasni i utemeljeni, da potvrde i verifikuju jednu malu društvenu zajednicu kao naciju.
c) još uvijek, u BiH kao i regionu nije formulisan ni prihvaćen jedinstven interdisciplinarni pristup u proučavanju porijekla i razvoja nacije, a to je u ovom slučaju najosnovnije polazište, koje bi mnogi vjerski fanatik iz Sarajeva najradije izbjegao kao nužni princip u nacionalnom određenju, svake zajednice pa i Bošnjačke;
d) zbog svega toga, kao posljedica tog stanja u Bošnjačkom društvu ali i nauci, još uvijek ne postoji zajednički pristup u osnovnim polazištima: što je Bošnjačka nacija, kada nastaje, u okviru kojeg društva se formira kao potpuno nova društvena zajednica, koje vrijednosti i koji procesi utiču na njenu integraciju, kakav je njen odnos prema društvu u BiH u cijelini, prema zajedničkoj kulturi i kojoj civilizaciji ta zajednica pripada? Svakako i kakva joj je budućnost, ako pripada „islamskom povijesnom i civilizacijskom krugu“, kako piše u programskim osnovama SDA – najveće političke stranke ove zajednice – tačnije, ne baš stranke, nego fanatične vjerske grupe koja ima političke ambicije i ciljeve, koncentrisane oko uloge islama u organizovanju društva i države i njegovoj dominaciji kao univerzalnoj ideologiji, na polju prava i teologije. U osnovi, razumijevanja i tumačenja, nastanka svake nacije, prepoznatljiva su dva pristupa: moderni i predmoderni pristup. Prema modernoj teoriji, smatra se da je nacije stara jedva 250-300 godina. Prema tvrdnjama teorije modernog pristupa u nastanku nacije, smatra se da Francuska u doba Luja XIII nije bila nacionalna država, jer je kralj bio identifikovan sa državom i nosilac potpunog suvereniteta. Nekada je kralj vladao po milosti božijoj, a sa pojavom nacionalnog pokreta preovladava ideja da vlast potiče iz nižih klasa. Dakle, moderni pristup u nastanku nacije zagovara 18. i početak 19. vijeka, kao ključni periodi rađanja nacije. Tako će profesor Vukićević naglasiti: „Ideja nacije začela se u Engleskoj u 16. vijeku, a kao legitimna i univerzalna politička organizacija pojavila se posle američke i francuske revolucije u 18. vijeku. Demokratija i oslobođenje ljudi činili su suštinu zahtjeva za nacionalnom nezavisnošću i suverenitetom. Moderna demokratija je rođena u nacionalnom vidu“ (Vukićević, 2003:78). I Urs Altermat se slaže da je nacija moderna tvorevina pa će reći: „Počeci nacionalizma i nacionalnih pokreta u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi protežu se unatrag do kasnog 18 vijeka. Može se ukazati na američku Deklaraciju o nezavisnosti, na francusku revoluciju 1789 i u slučaju Švajcarske na Helvecijsku republiku iz 1798. godine“( Altermat, 1997:65). Modernisti zastupaju tezu da je moderno vrijeme stvorilo naciju. No, ne treba zaobići činjenicu da između teoretičara modernog pravca takođe vlada oprečno mišljenje kada je u pitanju začetak nacije. Naime, neki teoretičari poput Dojča i Gelnera, u razvoju nastanka nacije daju prednost djelovanju tehnike i ekonomije. Gelner naglašava: „Rani industrijalizam znači eksploziju stanovništva, brzu urbanizaciju, migraciju radne snage, a i ekonomsko i političko prodiranje globalne ekonomije i centralizacije politike u zajednice koje su ranije manje-više bile okrenute ka sebi samima“(Gelner, 1997:65). Sa druge strane, izdvajaju se Keduri i Anderson koji podvlače da su ideju o naciji razradili ljudi. Tako će Anderson zaključiti da je nacija „zamišljena politička zajednica, i to zamišljena kao istovremeno inherentno ograničena i suverena“(Anderson, 1998:17). Svakako, postoje i teoretičari koji nastanak nacije svrstavaju mnogo ranije, među kojima prednjači A. D. Smit. On naglašava šest ključnik činjenica koje su prethodile nastanku nacije. To su: kolektivno vlastito ime, mit o zajedničkim precima, zajedničko istorijsko sjećanje, jedan ili više diferencirajućih elemenata, zajedničke kulture, povezanost određenom „domovinom“,osjećanje solidarnosti kod značajnih djelova populacije (Smit, 1998:40-41).
Nauka i šira javnost, u većini slučajeva, polaze od gledišta da se fenomen nacije ili nacionalizma (njegova pojava i razvoj) temelji na nacionalnoj svijesti, dakle na psihološkim činiocima (na sentimentima vezanim uz naciju) i time na subjektivnom doživljaju nacije. A budući da nacionalizam utiče na pojavu i razvoj nacije, onda se i nacija temelji na razvoju nacionalne svijesti i na nacionalnim osjećanjma.
Prema tom gledištu, lako je zaključiti da nacionalna svijest postaje osnova na kojoj izrasta i nacija i nacionalizam. Zato se nacionalnu svijest, koja sadrži pobliže neodređeni subjektivni doživljaj nacije, u mnogim teorijama o fenomenu nacije, uzima kao realnu vrijednost na temelju koje se proučava nastanak i razvoj ne samo nacije i nacionalizma, nego ujedno i kao osnovicu na kojoj se razvijaju svi psihološki faktori i/ili stanja (svi sentimenti) vezani uz naciju, a to su: nacionalna volja, nacionalni duh, nacionalni karakter, kao i svi oblici nacionalizma, od patriotizma do agresivnog nacionalizma, nacionalnosti, nacionaliteta, etniciteta, etničnosti itd.
Drugim riječima, nacionalna svijest je osnovica na kojoj izrastaju sve pojave vezane uz naciju: patriotizam, nacionalizam, nacionalni pokreti, nacionalne vrijednosti, nacionalna volja, nacionalni duh i karakter itd. Na toj tački počinju i javljaju se svi problemi subjektivnog doživljaja sebe kao nacije sa kompleksom osjećanja, volje i duha koji su islamski.
Jer, religija nije nacija a sigurno nije ni civilizacija, kako smatra Semjuel Hantington.
Porijeklo Bošnjačke nacije, kao teorijski problem i kao proces u kojem nacija nastaje, ne može se odvojiti od porijekla naroda, koji joj prethodi. Jer naciji, uvijek, prethodi narod i ujedno, njegova narodna zajednica u kojoj se organizovao i njegovo dugo trajanje u istoriji. To je proces u kome se, u posebnim društvenim i istorijskim prilikama, u mnogim slučajevima drugačije, oblikuje narodna zajednica. Svakako je važno pitanje: kada i kako dolazi do fragmentacije srpskog naroda i njegove narodne zajednice u nekoliko homogenih i/ili cjelovitih nacionalnih zajednica i modernih nacija i kada i kako se taj proces završava?
Oblikovanje etničkog i/ili nacionalnog identiteta (i individualnog i kolektivnog) u XIX. vijeku u Osmanskom carstvu bilo je izuzetno složeno, ali je svakako još složenije njegovo istraživanje. Prije svega, uz oblikovanje etničkog i/ili nacionalnog identiteta moramo uvijek promatrati i formiranje etničkih zajednica, naroda i nacije. Međutim, oblikovanje etničkih zajednica, posebno naroda i nacije, i etničkog/nacionalnog identiteta bio je u Bosni (sa Hercegovinom ili bez nje – u banovini, kraljevini, pašaluku, ejaletu ili Republici) posebno složen, protivrječan i dugotrajan proces.
Prvo, u njoj se oblikovalo više etnija: jer je Bosna, uvijek, bila pluralna etnička zajednica. Drugo, neophodno je zato istražiti svojevrsne, elemente društvenog identiteta kod tih etnija i etničkih zajednica, iz kojih se, vremenom, u dugom istorijskom procesu izdvajala u posebnost Bošnjačka zajednica, te na taj način odrediti najvažnije društveno obilježje koje je opstalo i razvijalo se i koja je potisnulo sve ostale oblike i sadržaje i dominantno odredili ovu društvenu pojavu.
Bošnjački identitet je, u mnogobrojnim primjerima, odredila njihova religija – ona ih je vezala za Osmansko carstvo i sukobila sa dojučrašnjom „južno-slovenskom braćom“ te dovela do potpune identifikacije vlastitog kolektivnog interesa sa interesom samog Osmanskog carstva. Taj identitet, se manifestovao i bio vidljiv u različitim formama:
1. VJERSKI, ISLAMSKI IDENTITET:
Oduvijek je za Bošnjake Islam predstavljao najvažniji univerzalni sadržaj, iako nije bio jedini, svi ostali sadržaji su bili značajno ograničeni snagom islamskog identiteta; njihova manifestacija i postojanost, bili su, manje-više prividni i nejasni: a) prividna odanost Bosanskoj tradiciji: političkoj, državnoj, državnopravnoj i kulturnoj; b) prividna odanost Bosanskoj državnoj ideji i praksi „..od Kulina bana do Kralja Tvrtka…“.
Istina, kada se dođe do pominjanja Kralja Stjepana Tomaševića i kada se očekuje jasno određenje u korist, bosanske državnosti tada jasno i nedvosmisleno, u najoštrijoj formi, nastupa islamska svjest koja slavi Mehmeda Fatiha i ritualno odrubljivanje glave bosanskom kralju i svekolikoj bosanskoj državnoj ideji i programu: c) prividna odanost i lojalnost bosanskim političkim i državnim institucijama sve dok ne dođu u sukob sa islamskim načelima. d) odanost i lojalnost bosanskoj političkoj i državnoj zajednici : teritorijalno i politički cjelovitoj Bosni i Hercegovini, kao političkoj zajednici i kao prvo, Bošnjačkoj a kasnije i islamskoj državi; e) odanost i lojalnost kulturnim vrijednostima: tradiciji i novim vrijednostima dok god su te vrijednosti usklađene sa dubokim islamskim uvjerenjima
2. OPŠTI SLOVENSKI IDENTITET –
Samo ponekad, je bio važna zajednička osobina, u periodu vladavine Austro-Ugarske monarhije kao i dvije Jugoslavije (Kraljevine i Socijalističke) i nije odredilo, značajno, Bošnjačko, zanimanje za zajedničko praslovensko porijeklo, za slovenske rodoslovne strukture ili za eventualno, isticanje brojnosti Slovena, ili njihove rasprostranjenosti kao ni pozivanje na ideju o solidarnosti slavenskih naroda uopšte. Evidentno je, da Bošnjaci nisu ni htijeli ni mogli, iskazivati odanost ili lojalnost ni jednoj konkretnoj zajedničkoj životnoj vrijednosti, koja bi obuhvatala sve slovenske narode, jer su bili svjesni da Sloveni uopšte nisu imali, jednu zajedničku državu, političku zajednicu, jedinstveni jezik, jedinstvenu kulturu, vjeru itd.
3. JUŽNOSLOVENSKI IDENTITET – koji je odredilo njihovo isticanje ideje o solidarnosti i saradnji južnoslovenskih naroda bilo je opterećeno političkim stavom da se nikada ne iskaže ili podrži, činjenica o postojanju zajedničke slovenske rodoslovne strukture i praslavenskog zajedništva, jer bi to impliciralo priznanje o srpskom ili hrvatskom porijeklu Bošnjaka
4. PATRIOTSKI IDENTITET – koji je postojao na nekoliko nivoa povezanosti sa Osmanskim carstvom ili sa Republikom Bosnom i Hercegovinom, političkom zajednicom i kao državom, za koju je dozvoljeno poginuti i ubijati
5. SOCIJALNI IDENTITET – koji je odredila Bošnjačku pripadnost: određenoj društvenoj sredini (urbanoj, ruralnoj, plemstvu itd.) i određenoj društvenoj ili uopšte interesnoj grupi (kulturnoj, političkoj, ekonomskoj).
6. DRUŠTVENI IDENTITET – koji je odredio Bošnjačku pripadnost, određenom društvenom sistemu u kojem su živjeli i određenom totalitetu društvenih odnosa i cjelini društvenih pojava, što nas opet vraća islamskom identitetu, Islamskoj deklaraciji Alije Izetbegovića i Neoosmanskoj političkoj koncepciji i programu Zelene transverzale.
7. KULTURNI IDENTITET – koji je odredila zajedničku pripadnost, određenoj kulturi (islamskoj, evropskoj, svjetskoj itd.), određenoj nacionalnoj kulturi i kulturnoj tradiciji i novim sadržajima i oblicima kulture koju su sami stvarali.
Svakako da navedenim nisu iscrpljeni svi sadržaji i oblici određenja, etničkog ili nacionalnog identiteta Bošnjaka. Ali to je samo dio posla. Da se istraži formiranje određenog identiteta, mora se upoznati, njegov sadržaj, tj. osnove na kojima je utemeljen. Istovremeno se mora istraživati pojava, oblikovanje i razvoj Bošnjačke etničke, narodne i/ili nacionalne zajednice s kojima se pojedinci (kada je riječ o individualnom identitetu) ili razne grupe i narod u cjelini (kada je riječ o kolektivnom identitetu) poistovjećuju, unutar koje žive i stvaraju, koju organiziraju. To i jeste smisao ali i zadatak ove analize, da to objasni i teorijski potvrdi kao svojevrsnu posebnost
Rasprave o fenomenu nacionalnog većinom su rasprave o nacijama. Nacije se shvataju kao realni entiteti, kao zajednice, kao supstancijalni, trajni kolektivi.
Sličan realizam u tumačenju društvenih grupa dugo je dominirao u mnogim oblastima sociologije i njoj srodnim disciplinama. Međutim, tokom poslednjih desetak godina pojavila su se bar četiri nova trenda u teoriji društva koja su osporila ovakvo shvatanje društvenih grupa kao realnih, supstancijalnih entiteta. Prvi je prosperitetna teorija mreže, odnosno sve veće interesovanje za društvene mreže, što je sada glavna metafora i orijentaciona tačka u društvenoj teoriji. Drugi trend koji osporava realističko poimanje društvenih grupa jesu metodološki krajnje raznorodne teorije racionalnog aktivizma. Kao treće, pomjerilo se i težište od strukturalističkih teorija, u najširem značenju te reči, prema raznim “konstruktivističkim”; dok strukturalističke teorije tumače društvene grupe kao nepromenljive delove društvene strukture, konstruktivističke teorije shvataju društvene grupe kao nešto konstruisano, kontingentno i nestalno. Konačno, zahvaljujući teoretskoj diferenciranosti koja je svojstvena postmoderni, naglasak se sve više stavlja na fragmentarnost, efemernost i eroziju utvrđenih formi i jasnih granica. Ovi trendovi su veoma heterogeni, ponekad čak i međusobno protivrječni, ali oni imaju i jednu zajedničku crtu: svi oni problematizuju fenomen grupe i podrivaju aksiom o grupi kao nečem statičnom.
Međutim, ovo udaljavanje od realističkog tumačenja grupe nije se odvijalo ravnomjerno. Realističko, supstancijalističko gledište, još uvijek, dijele i oni koji se inače veoma razlikuju u tumačenju samih fenomena nacionalnog i nacionalizma. Na jednoj strani, od ovakvog shvatanja polaze sami nacionalisti i “nacionalno svjesni” naučnici. Oni tvrde da nacionalizmu prethodi postojanje nacije, i da je on izraz težnji jedne nacije za autonomijom i nezavisnošću. Nacije se tumače kao kolektivne individue sposobne za koherentno, svrhovito kolektivno djelovanje. Nacionalizam je, uvijek, drama u kojoj glavnu ulogu igraju nacije. Česssto različito i sukobljeno..Ta razlika je uočljiva i na pitanju postojanja i direktnog sukoba državotvornog i zavičajnog nacionalizma, koji su dijametralno suprotni : državotvorni nacionalizam država usmjerava “unutra”, ka svojim teritorijama i državljanima (primjer je međuratna Poljska), dok je zavičajni nacionalizam (kao onaj u međuratnoj Njemačkoj) usmjeren “spolja”, preko granice teritorije jedne države i njenih državljana, ka pripadnicima “vlastitog” etnosa, odnosno ka ljudima koji “pripadaju” (ili se može tvrditi da pripadaju) eksternom nacionalnom zavičaju zato što su po etnonacionalnom kriterijumu srodni s narodom u matičnoj državi, iako (uglavnom) žive u drugim državama i to (uglavnom) kao njihovi državljani. Pošto su ove druge države po pravilu nacionalizujuće države (ili ih bar eksterni zavičaj kao takve predstavlja), zavičajni i državotvorni nacionalizam obično dolaze u čeoni sudar. Nacionalizujuće države i eksterni nacionalni zavičaji bore se za jurisdikciju nad istom grupom ljudi. Ti ljudi “pripadaju”, ili mogu biti predstavljeni kao da pripadaju, jednoj i drugoj državi – po državljanstvu nacionalizujućoj državi, a po navodnoj etnokulturnoj nacionalnosti zavičaju. Nacionalizujuća država se poziva na norme teritorijalnog integriteta i suvereniteta i tvrdi da su status i dobrobit njenih državljana, bez obzira na njihovu etnokulturnu nacionalnost, strogo unutrašnje pitanje koje jedino ona ima pravo da rešava. Eksterni nacionalni zavičaj odbacuje to stanovište; tvrdi da njegova prava i obaveze u pogledu “njegove” (prekogranične) nacije prevazilaze granice teritorije i državljanstva, i da on ima pravo, pa čak i obavezu, da vodi računa o pripadnicima “svoje” etničke nacionalne zajednice. Ipak, koliko god inače nespojivi, zavičajni nacionalizam i državotvorni nacionalizam imaju i jednu ključnu sličnost: i jedan i drugi su orijentisani na “naciju” koja ne obuhvata sve državljane države. U Bih, kod Bošnjaka, „vjera je nacija“„Islam je i zavičaj“ a težnja da svi muslimani budu u jednoj državi, uređenoj po islamskim načelima, upravo ovu dilemu kod Bošnjaka pretvara u najveću moguću prijetnju i izvor sukoba i nestabilnosti.
Komentariši