DžEVAD GALIJAŠEVIĆ – FELJTON – DIO 8.
BOSANSKI MUSLIMANI – ISTORIJSKA SVIJEST I NACIONALNI IDENTITET
BOŠNJACI IZMEĐU PROŠLOSTI I BUDUĆNOSTI
Muslimani i srpski nacionalni identitet: Srbi muslimani
Odsustvo srpske državne ideologije u Jugoslaviji od 1918, uslovilo je da se srpska ratna i oslobodilačka sloga, muslimana i pravoslavnih zaboravi i da se njen duh ukloni iz svijesti mlađih generacija, jedne i druge nacije. Utapanje srpske ideologije u jugoslovenstvo u dvadesetom vijeku je oslabilo i srpska nacionalna osjećanja i stvorilo uslove za fragmentaciju pojedinih djelova etničke grupe.
Njemački istraživač Marien Vencel (u svetu poznata kao autoritet za istoriju Bosne srednjeg vijeka) je na osnovu višegodišnjih istraživanja dokazala “da stećke nisu pravili bogumili”, jer oni nisu ni postojali. U posebnosti “bosanske crkve”, u podizanju jednog vida srpske ćirilice na nivo posebnog pisma “bosančice”, kao i u nametanju “bosanske nacije” Merijen Vencel vidi argumente za konačni zaključak da je u svim tim falsifikatima okupaciona vlast “tražila ideološko uporište za razdvajanja Bosne i Hercegovine od Srbije” …
Merijen Vencel je 1999. godine u Sarajevu objavila dve studije o bogumilima. Rekla je da je 1960. došla u Sarajevo da istražuje bogumile i živela je u ubeđenju da su stećci njihovi. „Ovome su sledile godine istraživanja, tokom kojih sam shvatila da stećke nisu pravili bogumili i da oni nisu ni postojali“.
Vezivanje stečaka za nekakve bogumile je definitivno podvala.Nadgrobnih mramora ima svuda u srpskim krajevima, u Konavlima, Dalmaciji, u današnjoj Crnoj Gori i Republici Srbiji, odnosno u nesumnjivo pravoslavnim oblastima, kao i u portama pravoslavnih manastira, kao što su Krupa, Tvrdoš, Dobrun, Davidovica i Mileševa.
Govoreći o nacionalnom određenju i vlastitom kolektivnom identitetu Emir Kusturica će izjaviti: „ … Zbog budućnosti svoje djece vratio sam se pravoslavlju i hoću da moj unuk pamti djetinjstvo po paljenju badnjaka i božićnoj vatri. Ta vatra gori uvijek. Ona se nikad ne gasi. Postaje dio jedne slike, jednog života. Božić je za mene mnogo više od običnog okupljanja porodice. To je simboličko stanje … Dan kad je rođen onaj koji je promijenio svijet, popravio ga, stavio na nove temelje.“ Godinama već na Badnji dan Kusta donosi badnjake iz planine, a onda ih u svom Drvengradu, sa sveštenikom i porodicom, založi ispred crkve: „ … Gubeći svoje porijeklo, obilježje pripadnosti svojoj kulturi, vi počinjete da bivate niko. Moji roditelji su imali mulsimanska imena, ali to je otuda što su Srbi bili prinuđeni da uzimaju muslimanska imena u vrijeme Osmalijske imperije. Dešavalo se da u istoj porodici jedan dio može primiti islam, a drugi ne mora. I jedni su pomagali drugima.“
Muslimani na Balkanu lažu sebe i cijeli svet i nikako ne žele da shvate da su dio južnoslovenskog bića i životnog prostora i pristali su da budu sluge tuđim interesima na Balkanu. Da bi se vratili na jedini put koji vodi stanju normalnog života, muslimani treba da priznaju sebi ko su oni, u stvari, i gdje su kao takvi u životnom prostoru smešteni. Nedavno se i Mahmud Bušatlija vratio svojim korenima i postao Stanko Crnojević. Bušatlija-Crnojević kaže da mu je djed pripovjedao o prvoslavnim korijenima i precima Crnojevićima.„Znaš li da je krsna slava naše porodice Sveti Nikola? To je slava naših predaka Crnojevića. Znam da te to sada mnogo ne zanima, ali nekad ćeš se možda sjetiti“, rekao je Bušatlija. „Obe ćerke su nam krštene u pravoslavnoj crkvi, a supruga Dubravka je takođe pravoslavne vjere. Od sada ćemo i zvanično slaviti Svetog Nikolu.“ Ramazan nikada nije slavio, a u kući Bušatlija se ne izbegava svinjetina.„I deda je jeo svinjetinu“,priznaje on. Mahmud Bušatlija je potomak Stanka – Skender-bega Crnojevića i Mahmud-paše Bušatlije, koji su se prvi iz te loze poturčili. Stankov otac Ivan Crnojević bio je pravoslavne vjere i vladao je Zetom 1490. godine … Ko neće brata za brata hoće tuđina za gospodara!
Muslimani nisu srećni u Gazi. Oni nisu srećni u Libiji, Maroku, Tunisu, Jemenu, Egiptu. Nisu sretni u Iraku, Afganistanu, Libanonu, Siriji, kao što nisu srećni u Iranu, Pakistanu, u Bahreinu … i iz svih nabrojanih država bježe. Dakle, pa gdje su onda sretni? Srećni su u Njemačkoj, Francuskoj, Engleskoj, Austriji, Holandiji, Belgiji, Španiji, Italiji, Švedskoj, Norveškoj, Švajcarskoj, SAD-u, Kanadi, Australiji, pa čak i u Izraelu. Ukratko, oni su srećni u svim državama, koje nisu muslimanske. A koga krive za svoju nesreću? Islam ne. Ne ni njihova rukovodstva država iz kojih su pobegli. Ne krive ni sami sebe. Oni krive države u kojima su srećni! I žele ih promijeniti, da budu kao države iz kojih su došli, jer u njima nisu bili srećni.
Knjiga našeg istaknutog publiciste Slobodana Jarčevića “Bivši Srbi” na naučnoj osnovi govori o otuđenju i vjerskoj podjeli Srba. Sastoji se iz četiri dijela, od kojih je jedan dio o Srbima muslimanima
U pismima Petra Petrovića Njegoša, nalaze se i ona poslana skadarskom veziru Osman Mashar–paši Skopljaku, „ … jednoplemeniku različita ispovedanija … jedne krvi’“.
Njegoš je podsećao Skopljaka da su im porodice iz istog srpskog zavičaja. Skopljakova od Bugojna, a Njegoševa od Zenice. Osman Mashar–pašu su ove reči, mada je bio ohol, dotakle. Bio je razapet, kako to narod kaže, između koijrena svoje nacije i svojih obaveza neprijateljskoj Turskoj, u čijoj državnoj strukturi je bio velikodostojnik.
Paša o svojim mukama nije ostavio pismena traga, ali će se pašin unuk Omer–beg Sulejmanpašić-Despotović s velikom grupom mladića iz uglednih muslimanskih porodica, krajem XIX stoljeća okrenuti svome rodu i najumilnije mu pjevati. Omer–beg će uzdizati srpsku krsnu slavu, rod i srpsko ime, uvjeren da je doživieo srećne dane, o kojima je njegovom djedu Osmanu Masharu pisao veliki Njegoš:
„Ja bih rad (obaveštava i jadikuje o tim danima Njegoš) da sam se malo docnije rodio, jer bih vidio svoju braću đe su se sebe i svojih spomenuli i đe javno pred svijetom kazali da su oni dostojni praunuci i potomci starijeh vitezova našeg naroda“.[1]
Stihovi Omer-bega u pesmi “Leti pjesmo” su treperili ovom izgovorenom porukom Njegoša i pritajenim mislima Osmana Mashar-paše:
„Želiš vidjet ljutog lava,
za slobodu što se bori,
ti poleti, pjesmo moja,
onoj maloj Crnoj Gori.
Pod Lovćenom na kamenu
Naćeš tamo onog lava,
Što slobodi krči puta
Oštrim mačem i guslama.
Ponesi mu pozdrav vjerni
Zarad sreće bratskog gleda,
Krv nas veže, a ne d'jeli
Vjera Hrista, Muhameda“. [2]
Među muslimani koji su se u etničkom smislu izjašnjavali kao Srbi, bio je Avdo Karabegović Hasanbegov. On će u Sarajevu u ”Bosanskoj vili”, uoči Vidovdana, 15. juna 1898. godine objaviti pesmu i u njoj će, pun slutnje o mogućem budućem bratoubilaštvu, preklinjati da se srpski zavičaji zagrle:
„ … Ej, Kosovo tužno i žalosno!
Sklanjali se za visoke gore
Jarko sunce sjetno, neveselo,
Da ne gleda đe se braća bore?
Da ne gleda mačeve krvave
Đe brat bratu kroz grudi probada,
Da ne gleda srca izdajnička
Đe paklena zloba, zavist vlada.
Da li čekaš, aj Kosovo tužno!
Nove bratske borbe i megdana?
Da li čekaš, ej sudbino kleta,
Sretnijega tude Vidov dana.
Ili čekaš da izgladi vrjeme
Crne bore sa tvojega čela,
Da na groblju praotaca svojih
Zagrle se braća prevesela.
Da li čekaš bratsko razbojište,
Opet bojna truba da zatrubi?
Ili čekaš, ah zlaćani sanci,
Da se Prizren s Avalom poljubi?!“
Ovakvo oduševljenje za “grljenje braće prevesele”, braće hrišćana i muslimana, nalazimo u proznim i epskim delima Srba od XV stoljeća. U njima, vidimo da su srpski državnici i vojskovođe obje vjere bili razapeti između želje da obnove carstvo Nemanjića i zaključka da su se tome, sudbonosno, ispiječile osvajačke sile Azije i Evrope. Zato su se kolebali i svrstavali pod jedan, drugi ili treći barjak, verujući da je izbor vrste barjaka Božija volja ili iznuda istorijskog trenutka, nadmoći države pod krstom ili države pod polumesecom.
Srpsku državu i nacionalnu ideju, jednako su uništavali i Turci i komunisti i Evropljani.
To je iskusio Đurađ Crnojević, koji je, u nameri da očuva ostatke srpske države u Zeti, otputovao u Mletke i tražio pomoć, a kad je tamo naišao na neprijateljsko držanje, vratio se u Zetu i sklonio se u Tursku. „Đurađ se u izbeglištvu uverio da je Mletačka Republika imala iste ciljeve kao i Turska – osvojiti što više srpskih zemalja. Mlečani su svoje vojne ekspedicije usmeravali prema Zeti, dok je ona bila u sastavu Srbije Stefana Lazarevića i sestrića mu Đurđa Brankovića. Koristili su svaki turski napad na Srbiju da bi okupirali zetske posede na morskoj obali. U tu svrhu, dužd je činio sve da Zetu oslabi iznutra. Pokušavao je da izazove dinastičke borbe među Crnojevićima. Protiv Stefana Crnojevića je podsticao njegovu braću i izdašno ih pomagao novcem, robom i oružjem. Zabeleženo je da su Mlečići uspeli protiv Stefana dignuti i jedno pleme sobala Skadarskog jezera.“ [3]
U ovakvom okruženju Srbi su, bez obzira na vjersku pripadnost, bili primorani da služe Turskoj ili nekoj od evropskih država. Ništa tim državama nije bilo sveto, kao što se to vidi na primjeru Mletačke Republike koja lomi hrišćansku Srbiju, na isti način kako to čini i islamska Turska. Državnom interesu se sve podređivalo.
Ništa nije moglo ugroziti interese tadašnjih sila, pa ni porodični interesi.[4]
Kad imamo u vidu žrtvovanje sopstvenog sina, od strane Sulejmana Veličanstvenog, za interes carstva, postaje jasno zašto je Osman Mashar–paša Skopljak bio prinuđen da ne spominje svoje srpsko poreklo u prepisci s Njegošem. A da je o srpstvu brinuo i govorio u krugu porodice i sa svojim bliskim prijateljima, Srbima muslimanima, vidi se u spisima njegovog unuka Omer-bega Sulejmanpašića – Despotovića.
Omer-beg je, kad je minula opasnost od strašne kazne turskih vlasti, krajem XIX vijeka, predao Bogdanu Milanoviću Krajišniku rodoslov Sulejmanpašića. Krajišnik je to objavio u časopisu “Golubu”, u Somboru, 1. oktobra 1899. godine. Rodonačelnik, ove ugledne muslimanske porodice u Bosni, je bio niko drugi nego srpski plemić s titulom despota – Mihajlo. Prešao je u muslimansku vjeru u vrijeme Mehmeda II i uzeo ime Ali-paša. Ruski konzul u Sarajevu Aleksandar F. Giljferding je istraživao poreklo Sulejmanpašića Skopljaka i došao do podatka da im je rodonačelnik Mihajlo bio Jablanović. To je plemićka porodica, za koju neki istoričari tvrde da su se iz nje izdvojili Kotromanići.[5]
Skopljaci su, mada plemenitog srpskog roda, glasili kao odani turski državnici i vojskovođe. Bili su prinuđeni na preduzeća protiv srpskih nacionalnih interesa, ali je sigurno, da to nisu činili mirne savesti. Posebno ne u prvoj polovini XIX stoljeća, kad su muslimani Bosne i Hercegovine podigli bunu protiv turske okupacije. Vođa srpskog muslimanskog ustanka bio je Husein-beg Gradaščević. Uz njega su pristali članovi mnogih plemićkih porodica i otvoreno su pozivali Srbe muslimane da se osvete Turcima za srpski poraz na Kosovu polju 1389. godine. Ustanici su krenuli s vojskom iz Sarajeva prema Travniku 1831. godine, a suprostavila im se turska vojska na čelu sa Sulejmanpašićima Skopljacima, Mustaj-pašom i Osman-alajbegom. Nadomak Travnika, dve vojske su se žestoko potukle. Pobedila je vojska Srba muslimana, a Skopljaci su se spasili bjekstvom u Duvno.
Husein kapetan-beg Gradaščević je vojevao protiv Turaka nekoliko godina.
Jednom prilikom je prodro u Srbiju i pobijedio je tursku vojsku i na Kosovu. Ali 1851. godine turska vojska, sastavljena od Arnauta na čelu s Omer-pašom Latasom (poturčenim Srbinom iz Like) je upala u Bosnu i ugušila ustanak bosanskohercegovačkih Srba muslimana. Bez obzira što su pristalice kapetana Gradaščevića bile privržene islamskoj religiji i protivile se sultanovim reformama, njihov pokret je imao srpsko nacionalno obilježje – borbu protiv okupatora iz Azije, oslobađanje Bosne i Hercegovine i pripajanje Srbiji. Tu srpsku svijest kod muslimanskih ustanika, prepoznao je nemački istoričar i pisac Leopold Ranke. U knjizi Srbija i Turska u XIX veku, Ranke će, na str. 114 navesti da su Srbi muslimani pjevali:
„Mi idemo na Kosovo ravno,
Gde nam stari slavu izgubiše,
Staru našu slavu prađedovsku.
I mi ćemo na polju Kosovu
Il’ izgubit vjeru i junaštvo,
Ili ćemo, ako Alah dade,
Dušmanina svoga pobjediti,
I u Bosnu vratiti se slavno“.
Pobuna muslimana protiv turske vlasti u Bosni i Hercegovini pod vođstvom Husein-bega Gradaščevića (Zmaja od Bosne) nije bila usamljena.
Protiv Turaka je podigao muslimane Hercegovine Ali-paša Stočević Rizvanbegović 1849. godine. Da je njegova pobuna imala čisto srpske pobude, govore činjenice da je on bio veliki prijatelj Petra Petrovića Njegoša i da je na ustanak pozivao i Srbe hrišćane – pravoslavne i katolike. I ovu bunu, kao i onu Gradaščevićevu, ugušiće Omer-paša Latas.[6]
Za ono vreme teškog srednjevekovnog nasleđa u Bosni i Hercegovini, s neobrazovanim stanovništvom i bez saradnje s nacionalnim pokretima u evropskim državama, feudalna elita Srba muslimana je ovim ustancima, nagovijestila svoju nacionalnu samobitnost.
Nacionalno štetna, srpska sklonost ka podjelama je bila pobeđena u Hercegovini 1882. godine. Tada su Stojan Kovačević i Salko Forte podigli protiv austrijske okupacije 150.000 ustanika, od kojih su polovina bili muslimani, a polovina pravoslavni. Na čelu ove zaboravljene srpske revolucije, bili su prvaci i jedne i druge konfesije: Hajdarbeg i Ibrahimbeg Čengić, Omer-beg Filipović, Ibraga Tanović, Beg Tanković i mnogi drugi, a od pravoslavnih: Stojan Kovačević, Pero Tunguz, serdar Vaso Buva, Jovo Samardžić, Luka Dangubić, …
Odsustvo srpske državne ideologije u Jugoslaviji od 1918. godine, uslovilo je da se ova srpska ratna i oslobodilačka sloga muslimana i pravoslavnih zaboravi i da se njen duh ukloni iz svjesti mlađih generacija, sa obe strane.
Uglavnom, zaboravljeni su svijetli primjeri muslimanskih prvaka koji su slijedili tekovine muslimansko-pravoslavnog ustanka protiv Austrije 1882. godine. Najugledniji među njima, bio je Mehmedbeg Kapetanović-Ljubušak.
On je 1887. godine napisao zbirku poslovica, pjesama i anegdota “Narodno blago”, koja je štampana ćirilicom. Poklonio je svoje zemljište kod Bihaća i Sanskog Mosta za podizanje pravoslavnih crkava i parohijalnih domova.
Njegov sin Rizabeg je prigrlio očevo srpsko porijeklo. Pisao je rodoljubive pesme i štampao ih u srpskoj “Bosanskoj vili”. Da je svijest o pripadnosti muslimana srpskom stablu bilo među narodnim prvacima sačuvana pre stvaranja Jugoslavije, pokazuje Muslimansko-pravoslavni ugovor o uređenju Bosne i Hercegovine od 1902. godine, kojim se pokušalo sprečiti realizacija austrijskih namjera i plana, da sve došljake u Bosnu i Hercegovinu (strance) predstavi za Hrvate a da srpski jezik proglasi “zemaljskim”, ili “bošnjačkim”.
Zato su Gligorije Jeftanović, Vojislav Šola, Alibeg Firdus i Bakirbeg Tuzlić unijeli član 11 koji glasi: “Narodni i službeni jezik je srpski, a pismo ćirilica. Ne priznaje se pravo zavičajnosti nikome ko je došao s okupacijom ili poslije nje, pa ni njihovim potomcima, makar da su u Bosni rođeni”.
Ovaj državni i nacionalni dokument je ubrzo dao rezultate i prava je šteta što je poslije 1918. godine muslimansko-pravoslavna sloga zanemarena i odrođavanje muslimana od srpskog stabla državno podsticano. Čak i za vrijeme, prvih godina XX vijeka, sve je nagovještavalo bratstvo istorodnih muslimana i pravoslavaca. U to doba, muslimani osnivaju “Srpsko-muslimansko potporno đačko društvo” i počeli da izdaju časopis “Gajret”.
Predsednik “Gajreta”, bio je Mehmedbeg Fadilpašić, veleposjednik iz Sarajeva. Urednik Gajreta od 1907. godine je Osman Đikić i časopis ruši okvire međusrpske vjerske podjele. Zalaže se, u nacionalnom smislu, za srpstvo i muslimani prestaju da se zovu Turcima, shvatajući da pripadaju srpskom rodu.
Osman Đikić, sa Smajom Ćemalovićem, pokreće 1910. godine časopis “Samouprava”. Atmosferu srpskog nacionalne identifikacije među muslimanima Bosne i Hercegovine, krajem XIX i početkom XX vijeka, najupečatljivije prikazuje lirska pjesma Srbina muslimana Aliverić Tuzlaka, “Amanet od đeda”, objavljena u Bosanskoj vili 1898. godine:
„U dolafu moga đeda
s desne strane u pretincu,
kad još bijah grješno d'jete
viđah malu ikonicu.
Prikradoh se da razgledam,
Kakva li je na njoj slika,
Bješe srebrom optočena
Slika Đurđa mučenika.
Ja to onda nisam znao.
Zazir'o sam od aždaje,
Al’ s aždajom ko se bori,
Osjeć'o sam, junak da je.
Samo zato, samo zato,
Ja poljubih tog čovjeka.
Đed uniđe – ja se zbunih –
A on reče: ‘Neka, neka!
Istog Đurđa, ljubili su
Naši preci ko svečari,
Pa zar da ja đunah ljubnut’
Što ljubljahu naši stari.
Al’ ti n'jesi poljubio
Samo hader – ilijaza,
I poljupce si poljubio
Svojih rahmet praotaca’.
Tako đedo, al’ on ode
Već odavno s ovog sv'jeta,
A ja čuvam ikonicu
Pored drugih amaneta.
Al’ ja zato, Alah-ekber,
Čvrsto s držim svog mezheba,
A mezheb mi ništ’ ne smeta
Da srbujem kako treba.“
Tih godina, muslimani Bosne i Hercegovine su jednako progonjeni od strane austrougarskih vlasti, kao i njihova pravoslavna braća.
Ibrahim Balta, Hercegovac, postaje čuveni četnik kod vojvode Vojina Vuka Popovića. Poginuo je 1912. godine, u borbi protiv Turaka. Izet Telalbašić, pred austrijskim sudom u Bihaću, izjavljuje da je Srbin, od rođenja. Članovi “Mlade Bosne” i borci za oslobađanje od austro-ugarske okupacije su: Đulaga Bukovac, Muhamed Mehmedbašić, Mustafa Golubić i drugi.
Istovremeno Dr Avdo Hasanbegović, dugogodišnji predsjednik “Gajreta” i senator, bio je u srpskoj vojsci u I svetskom ratu. Borio se na Dobrudži i Solunskom frontu. Odlikovan je “Karađorđevom zvezdom”.[7]
Istina to srpsko rodoljublje kod muslimana nije novijeg datuma i ne odnosi se samo na XIX i XX stoljeće. Ostao je pismeni trag o Muhamedu Hevaji iz Tuzle. On je sredinom XVII vijeka pisao pjesme o Srbima hrišćanske i muslimanske vjere. Proročki je zaključio da će zlo zadesiti naciju ako se bude dijelila po vjerskom šavu, ako nacija zaboravi da su muslimani i hrišćani od jednog oca i jedne majke:
„Otac jedan, jedna mati,
Prvo bi nam valja znati,
Jer ćemo se paski klati … “
Početkom XIX vijeka, jedan od prvaka muslimana u Mostaru, Ali-aga Dadić osniva politički pokret i traži autonomiju Bosne i Hercegovine u Turskoj. Njegovi sljedbenici su podjednako i muslimani i pravoslavni. Ovo je bilo previše za tursku vlast. Ona se uplašila žešćih zahtjeva Srba oba zakona u Bosni i Hercegovini, koji su mogli da se povedu za primerom Srba u Srbiji, gde je pod Karađorđem Petrovićem već poveden I srpski ustanak. Da ne bi izazvali otvorenu pobunu u BiH, Turci nisu smjeli da zatvore ili pogube Ali-agu Dadića, nego su ga tajno otrovali.
Da su srpski intelektualci, poslednja dva vijeka, više brige posvećivali svojoj naciji, istorijska literatura bi bila mnogo bogatija i drukčija, svrsishodnija nacionalnim interesima. Da su se recimo, mlade generacije muslimana, u XIX i XX vijeku, vaspitavale na primeru Sinan-paše Sijerčića iz Goražda, sigurno je da hrvatska propaganda ne bi mogla da ih pridobije u onolikom broju, u kojem su se priključili fašističkim jedinicama 1941. godine.
A Sinan-paša Sijerčić je, krajem XVIII stoleća, činio sve da muslimanima ukaže na njihovu pripadnost srpskoj naciji. Svakako, u to vrijeme je to bio opasan korak za muslimana i visokog dostojanstvenika Turske.
No, Sinan-paša se nije obazirao na opasnosti. Pomagao je obnavljanje pravoslavne crkve blizu Goražda, zadužbine hercega Stefana i čuvao je uspomenu na svoje pravoslavne pretke. Imao je pismene zapise da su bili srpski plemići Šijerinići u srednjevekovnoj Bosni. Šijerinići su ogranak još poznatije plemićke porodice Lučića.
Kad je Sinan-paša Sijerčić, kao jedan od komandanata u turskoj vojsci, upućen da se bori protiv srpskih ustanika u Srbiji, bliskim prijateljima je rekao da bi želeo da Turci budu poraženi, pa makar i sam glavu izgubio. Tako se i desilo. Srbi su pobijedili na Mišaru 1806. godine, a Sinan-paša Sijerčić je, baš u toj bici, poginuo.[8]
Život je, zbog srpstva, izgubio i pesnik Sejid Vehab Ilhamija iz Žepče, jer je svojim stihovima napadao tursku vlast. U jednoj pesmi je napisao:
„Turčin nema amela.
Krivda pravdu zamela … “
Turci su ga zatvorili u Travniku i udavili 1821. godine.[9]
Proces odvajanja muslimana od srpske nacionalne ideje išao je u nekoliko pravaca: prvo favorizovanje jugoslovenstva
Kao nacionalne ideologije, kod Srba je izazvalo slabljenje istorijskog subjektiviteta i nacionalnog ponosa. Srpska nacionalna ideja direktno i otvoreno je kritikovana kao ideologija poraženih kraljevih snaga i kraljevske vojske u Jugoslaviji. U takvim političkim uslovima čuvar nacionalnog identiteta ostala je jedino Srpska pravoslavna crkva, ugrađujući u suštinu nacionalnog određenja “svetosavlje” kao karakteristični izraz pravoslavnog hrišćanstva. U suštini, to je olakšalo proces u kome će veliki broj muslimana, prema uputstvima iz fašističke Nemačke i Nezavisne Države Hrvatske, biti uključen u antisrpski politički koncept.
Muslimanska omladina je regrutovana u hrvatsku fašističku vojsku (ustaše i domobrane), po zamisli braće iz Bihaća, dr Osmana i dr Džafera Kulenovića koji su između dva svetska rata, pod okriljem Jugoslovenske muslimanske organizacije, promovisali među muslimanima hrvatstvo, umesto srpstva. Ipak, srpska svijest, kod mnogih muslimana je bila još uvijek prisutna i snažna u II svjetskom ratu.
Slučaj sudije iz Mostara, Muje Pašića, potvrda je toga. Kad su hrvatski vojnici (ustaše) tražili od Srba da predaju svoju imovinu hrvatskim vlastima, Mujo Pašić je dotjerao bicikl i rekao: „Ja nijesam čovjek berze i spekulacije. Stari su mi bili Srbi, srpski mislili i osjećali i kad je svanjivalo i smrkavalo, kako za vrijeme Jugoslavije, tako i pod Turskom i Austrijom. I ja ne mogu ništa drugo biti. Vaše naređenje odnosi se i na mene i evo vam biciklo“.
Ova rečenica nije nikada našla svoje mjesto u školskim knjigama Jugoslavije ili današnje Srbije. Tako je protjerana i izbrisana iz kolektivne svijesti i pamćenja, Srba i tadašnjih muslimana. Ali, nije samo ovaj herojski postupak Muje Pašića predat zaboravu voljom komunističkih vođa Jugoslavije i nemarom hroničara i memoarista.
Malo ko zna da je Mujo Pašić, zajedno s Fehimom Musakadićem, dr Ismetom Popovcem i drugim muslimanskim prvacima, bio četiri godine u četničkim jedinicama, pod komandom Dragoslava Draže Mihailovića.
Istina je, da je u to ratno vrijeme, u Nevesinjskoj i Mostarskoj četničkoj brigadi bilo postrojeno 5.000 (pet hiljada) četnika muslimana.[10] Uklanjanjem činjenice o učešću muslimana u četničkim jedinicama zaoštren je sukob između Srba i muslimana, isključivo po vjerskom principu. Da se to nije prikrivalo, onda bi se četničkim pokretom, ako je bio nacionalno opravdan, ponosili i pravoslavni i muslimani, a ako je bio nacionalno štetan, onda bi pravoslavni i muslimani ravnopravno, izvlačili pouke za budućnost i izgradili zajednički pogled na vrijeme ratno i uloge pojedinih organizacija i vojnih formacija. Bosanski muslimani, Bošnjaci, na međi velikih sila i vjekova su pravi primjer kako se lako manipuliše jednim narodom, koji se odrekne svoje prošlosti.
Vidljivo je, u kojoj su mjeri, srpski nacionalni duh i srpaka nacionalna svijest bili potisnuti u Jugoslaviji, pa je četnički pokret prikazivan u literaturi kao antimuslimansk, jednako kao i antikomunistički. Podatak o četnicima muslimanima je objavljen u novinama Srba u Čikagu – ”Bratstvo”, majski broj 1954. godine.
Autor je bio inžinjer Vladimir Zečević, komandant bataljona u Nevesinjskoj brigadi i ratni drug Muje Pašića, Fehima Musakadića i dr Ismeta Popovca.[11]
Još krajem XIX i početkom XX vijeka, mnogi muslimani, u doba nacionalne emancipacije i nacionalnog preporoda, pjevali su potomcima o porijeklu i o srpstvu:[12] Tako, Omer Skopljaković u pjesmi “Želja” poručuje:
„ … Dušmane mrzi, a Srpstvo ljubi,
Tako mi sine ti bio živ,
Pane li babo u borbi ljutoj,
Osvet’ ga sine, sokole siv … “
Na sličan način pjeva Avdo Karabegović u pjesmi: “Oh, ta ljubim te …”
„ … Tako mi pravde
Višnjega Boga
Tako mi srpskog
Imena moga …
Protivu islama,
To ništa nije,
Sin Otadžbinu,
Ljubiti smije … “
Istu nacionalnu poruku ljubavi i jedinstva; pripadnosti srpskom narodu šalju i Omer-beg Sulejmanpašić, Aliverić Tuzlak, Nurudin Ibnul-Hadžer.
Omer-beg Sulejmanpašić-Despotović – “Srpstvu”
„Iz mog srca, iz plamenih grudi,
Iz uzdaha, iz duše, iz snova,
Tebi srpstvo, moja srećo draga,
Leti, evo, laka pjesma ova! …
Suza čista; suza duše moje,
Suza, što me milom bratstvu veže,
Suza vjerna ljubavi i krvi,
Tebi, srpstvo, što me vječno steže!“
Ili Aliverić Tuzlak: “Znam ja šta sam”
„ … Evo pjesme, nije vješta
Al’ za svojim leti jatom.
Nemojte me više vr'jeđat’
Zovite me Srbom, bratom!“
Nurudin Ibnul-Hadžer:, pjeva, – “Pjesmi”
„Uzdiži se, pjesmo moja,
Iz plamenih, srpskih grudi,
Smjelo leti kroz krajeve,
Đe god sl'jepi guslar gudi!
Uz gusala glase mile,
Đegod čuješ da se poje,
Tu slobodno spusti krila,
Tu ćeš naći braće moje …
Al’ međ'njima ako vidiš,
Ko te krivim okom gledi,
Tog se kloni! Izrod to je,
Tomu demon stope sl'jedi.
Uzdiži se pjemo moja,
Iz plamenih, srpskih grudi,
Smjelo leti kroz krajeve,
Đe god sl'jepi guslar gudi … “
Aliverić Tuzlak pjesmu “Srpski jezik” piše kao vid otpora i protesta protiv austrougarske odluke da se srpski jezik zove ”zemaljski” – kasnije i ”bošnjački”.
„Srpski jezik, rajski jezik –
Ne što njime zbori raja,
Već za to, što u sebi
Sve miline zvuka spaja.
Srpski jezik, rajski jezik –
Znaš kako s’ u duši hori,
Kad nam majka, kad nam sestra,
Kad nam ljuba njime zbori.
Srpski jezik, rajski jezik –
Znaš kako nas on potresa,
Kad nam guslar njime pjeva,
Te nas diže u nebesa.
Srpski jezik, rajski jezik –
Rane vida, l'ječi bole,
Znaš kako nam duši prija
Kad nas, starci njim sokole.
Srpski jezik, rajski jezik –
Za to velim, što da krijem:
Svaki onaj Bogu gr'ješi,
Ko ga zove zemaljskijem.“
Kao što su sakrivana od javnosti i društva u cjelini, rodoljubiva književna djela muslimana, tako je u drugoj Jugoslaviji bilo zabranjeno čitati djela Vladike Nikolaja Velimirovića. On će, pred II svjetski rat, naslutiti šta “zapad” znači u svjetskim razmjerama, pa će 9. januara 1920. godine na Kraljevskom koledžu u Londonu, izgovoriti:
„Evropa je pomračila izvor svetlosti, izgubila pravi put i postala nesiguran vodič čovečanstva u budućnost“.[13]
Svakako da Sinan-paša Sijerčić nije usamljen u isticanju srpskog porijekla u XVIII i XIX vijeku. Tu su i pljevaljski muftija Šemsekadić, Ibrahim efendija Đumušić, Šahipašić iz Banje Luke, Mehmed Ali-paša Rizvanbegović, Osman Mazhar-paša Čengić, Halid-beg Resulbegović, Mehmed-beg Jajčanin, Bećir-aga Bihorac, Omer-aga Plava, Zećir-aga Nikšić, Emin-aga Travničanin, Ali Fehmi efendija Šabić, Ali Šefket efendija Alićehajić, Mehmed Dizdarević iz Ljubinja, S. Trto iz Donjeg Fakufa, Alićehajić iz Travnika, Adem Brkić iz Mostara, M. Fočo iz Sarajeva, M. Skopljak iz Bugojna, itd.[14]
Iako su Bošnjaci i Srbi, danas, istorijski i kulturno, nepomirljivo definisali vlastite nacionalne subjektivitete u jednom, potpuno nepovratnom procesu, ipak analiziranje i puko evidentiranje pojava u kojima se snažno ispoljava narodno jedinstvo predstavlja i otvara mogućnost da obe nacije, prepoznaju izgubljeno zajedništvo kroz poruke Omer-bega Sulejmanpašića – Despotovića u pjesmama “Ustajte braćo” i “Želja”.
“Ustajte braćo!”[15]
„Teška je muka robovat, braćo,
Na licu ropski nositi sram,
Ustajmo, braćo, na borbu svetu
Dušanov treba ponovit’ hram …
… Oj, Srbe, brate, pruži mi ruku,
Priznaj mi, dragi, da sam ti brat!
Zajedno ko dva hajdemo lava
Prot’ crnog vraga voditi rat!
… Spasite djecu, spasite narod,
Daće nam pomoć i dragi Bog!
Jer Alah dragi uvijek čuva
I štiti roba pravoga svog!“
“Želja”[16]
„Kroz srpski svijet, kroz svijet cio
Svakoga brata pozdravi mog,
Ta svi smo sinci jednoga doma,
Poštena srpskog svi doma svog.
Nek ista miso grije nam grudi,
Kad ista bolja tare nam vrat,
Poštena želja u Srpstvu milom
Da smo svi svakom: ko bratu brat.“
Možda je najbolje, analizu srpskih nacionalnih tendencija kod Bošnjaka, završiti sa razmišljanjima Meše Selimovića o Bosancima … “jer su moji i ja sam njihov”:
„Pametni su ovo ljudi. Primaju nerad od Istoka, ugodan život od Zapada. Nikuda ne žure, jer sam život žuri. Ne zanima ih da vide šta je iza sutrašnjeg dana. Doći će što je određeno, a od njih malo šta zavisi. Zajedno su samo u nevoljama, zato i ne vole da često budu zajedno. Malo kome vjeruju, a najlakše ih je prevariti lijepom riječi. Ne liče na junake, a najteže ih je uplašiti prijetnjom. Dugo se ne osvrću ni na što. Svejedno im je što se oko njih dešava, a onda odjednom sve počne da ih se tiče, sve isprevrću i okrenu na glavu, pa opet postanu spavači, i ne vole da se sjećaju ničeg što se desilo. Boje se promjena jer su im često donosile zlo, a lako im dosadi jedan čovjek makar im činio i dobro“.
„Čudan svijet“,dodao je Selimović.„Ogovara te, a voli. Ljubi te u obraz, a mrzi te. Ismijava plemenita djela, a pamti ih kroz mnoge pasove. Živi i nadom i sevapom i ne znaš šta nadjača i kada … Zli, dobri, blagi, surovi, nepokretni, olujni, otvoreni, skriveni, sve su to oni i sve između toga. A povrh svega moji su i ja njihov, kao rijeka i kaplja, i sve ovo što govorim kao o sebi da govorim.“
[1] Jovo Bajić: Omer-beg Sulejmanpašić-Despotović – Srpstvu, Udruženje Srba iz BiH u Srbiji, 2001
[2] Jovo Bajić: Omer-beg Sulejmanpašić-Despotović – Srpstvu, Udruženje Srba iz BiH u Srbiji, 2001
[3] Slobodan Jarčević: Istorijske skrivalice, prvi tom, strana 126, Izdavač ”Miroslav”, Beograd, 2002.
[4] Radovan Samardžić: Sulejman i Rokselana, SKZ, Beograd, 1976,str. 663.
[5] Jovo Bajić:Omer – beg Sulejmanpašić–Despotović – Srpstvu, Udruženje Srba iz BiH u Srbiji, Beograd, 2001.
[6] Protojerej Ratko R. Vračarević i prof. dr Zoran Milošević: Pravoslavlje, vrijeme i Bosna, ”Beli Anđeo”, Šabac, i Srpska pravoslavna crkvena opšina Doboj, 2002, str. 22 – 24.
[7] Protojerej Ratko R. Vračarević i prof. dr Zoran Milošević: Pravoslavlje, vrijeme i Bosna, ”Beli Anđeo”, Šabac, i Srpska pravoslavna crkvena opšina Doboj, 2002, str. 22 – 24.
[8] Jovo Bajić: Omer-beg Sulejmanpašić-Despotović – Srpstvu, Udruženje Srba iz BiH u Srbiji, Beograd, str. 56.
[9] Protojerej Ratko R. Vračević i dr Zoran Milošević: Pravoslavlje, vrijeme i Bosna, ”Beli anđeo”, Šabac i Srpska pravoslavna crkvena opština, Doboj, str. 23 – 24.
[10] Protojerej Ratko R. Vračević i dr Zoran Milošević: Pravoslavlje, vrijeme i Bosna, ”Beli anđeo”, Šabac i Srpska pravoslavna crkvena opština, Doboj, str. 23 – 24.
[11] Protojerej Ratko R. Vračević i dr Zoran Milošević: Pravoslavlje, vrijeme i Bosna, ”Beli anđeo”, Šabac i Srpska pravoslavna crkvena opština, Doboj, str. 23 – 24.
[12] Dejan Tomić: Srbobranke iz Bosne i Hercegovine, ”Nevkoš”, Novi Sad, 1997.
[13] Lazar Blagojević, Rajko Ilišković, Ilija Pavlović: O srbofobiji kroz vijekove, SPKD ”Prosvjeta”, Šamac, 2004, str. 275.
[14] Jovo Bajić: Omer-beg Sulejmanpašić-Despotović – Srpstvu, Udruženje Srba iz BiH, beograd, strane: 47-48.
[15]Jovo Bajić: Omer-beg Sulejmanpašić-Despotović – Srpstvu, Udruženje Srba iz BiH u Srbiji, Beograd, 2001, str. 71.
[16]Jovo Bajić: Omer-beg Sulejmanpašić-Despotović – Srpstvu, Udruženje Srba iz BiH u Srbiji, Beograd, 2001, str. 71.- 72.
Comments (1)
Snezanasays:
06.09.2023. 08:10 at 08:10Одличан текст. Без осветљавања прошлости и свог идентитета бауљамо по садашњости несвесни.