Tekst sveštenika Miladina Mitrovića, sa međunarodne konferencije „Raspeće Pravoslavlja u 21. veku: Duhovni ratovi, ekumenistička ofanziva i globalna politika“ , a koja je održana 4. decembra u Beogradu.
Nedavna posjeta pape Lava XIV Turskoj, usklađena sa 1700-godišnjicom Prvog Vaseljenskog sabora, izazvala je široke diskusije u bogoslovskim i političkim krugovima. Iako je putovanje predstavljeno kao poruka mira i istorijskog jedinstva, ono postavlja ozbiljna pitanja o svojim istinskim ciljevima i posledicama po Pravoslavlje.
Tokom susreta u Turskoj, poglavar Katoličke crkve i carigradski patrijarh izrazili su podršku međuvjerskom dijalogu i potpisali zajedničku deklaraciju u kojoj izražavaju želju da obnove „puno zajedništvo“ između svojih crkava. Posebno su izjavili da će nastaviti da rade na utvrđivanju zajedničkog datuma za proslavljanje Vaskrsa za katolike i pravoslavne.
I dok je zvanični Fanar svečano dočekujći papu, njegovu posjetu pokušao da prezentuje kao korak ka pomirenju, mnogi pravoslavni vjernici izražavaju osnovanu zabrinutost, da se iza lijepih riječi o jedinstvu kriju isključivo geopolitički ciljevi. Oni se plaše da prekomjerni naglasak na jedinstvo može zaobići nerješena bogoslovska i kanonska pitanja u odnosu sa Rimokatoličkom crkvom. U tom smislu, izjave pape Lava XIV o potrebi „potpunog opštenja“ tumače se kao pokušaj vođenja dijaloga po uslovima Vatikana, a zajednička molitva u Nikeji kao simbolični pokušaj jačanja primata Katoličke crkve u procesu integracije sa pravoslavnim svijetom.
Od samog početka svoje crkvene karijere, patrijarh Vartolomej je bio otvoreni pobornik ekumenskog dijaloga sa katolicima – s toga i ideja o jedinstvu sa rimokatolicima nije nimalo iznenađujuća. Vidljiv impuls u ekumenskom dijalogu sa katolicima dogodio se 2005. godine, kada je na ličnu inicijativu Vartolomja bio obnovljen rad mješovite komisije za pravoslavno-katolički dijalog. Carigradski patrijarh je nastojao da u licima svojih predstavnika u ovoj komisiji približi ideološke i političke pozicije Carigrada i Rima, pri tome odbacujući dogmatske razlike kao apsolutno nebitne.
Istorija pamti slučaj kada je Carigradska patrijaršija potpisala uniju sa Rimskom crkvom. To se dogodilo na Ferarsko-florentinskom saboru sredinom 15. vijeka. Ovu uniju su kasnije odbile Pomjesne Pravoslavne crkve, a zatim i sam Carigrad. Stoga ne možemo isključiti mogućnost da i sada Carigrad rukovodeći se sopstvenim geopolitičkim interesima ima ozbiljnu namjeru da jednostrano zaključi neku vrstu sporazuma ili unije sa Katoličkom crkvom. Međutim ono pto poebno zabrinjava jeste namjera da se taj sporazum kao obavezukući nametne i svim ostalim Pomjesnim Pravoslavnim crkvama. Kao potvrda takve tendencije svjedoče sve glasnije izjave Carigradskog patrijarha u smislu da “on poseduje neka posebna ovlašćenja za koja ranije nismo znali, i da je ta ovlašćenja dobio od apostola i da stoga nema nameru da se sa bilo kime upušta u dijalog u vezi sa njima“.
Shvativši da svojom samovoljom sve više klizi u izolaciju i udaljava sebe od vaseljenskog Pravoslavlja Vartolomej se odlučio na očajnički korak jedinstva sa Vatikanom. Stavljajući na kocku ideale pravoslavne vjere, Vartolomej je imao lukavi plan da tokom susreta sa papom Lavom XIV povodom prazdnovanja 1700. godišnjice Nikejskog sabora, pod svojim omoforom okupi patrijarhe drevnih Pomjesnih pravoslavnih crkava, i na takav način u papinom prisutstvu prodemnostrira svoje apsolutno prvenstvo u Pravoslavlju. Njegova želja je bila da se svjetskoj javnosti predstavi kao vrhovni nosilac prvenstva vlasta na Istoku među prvoslavnima, kao što je papa apsolutni nosilac vlasti na Zapadu među katolicima.
Prilika je bila više nego pogodna — Vartolomej je sanjao da svoj ekumenski eksperiment predstavi kao oživljavanje drevne Pentarhije patrijaraha, na čijem bi se čelu on pojavio u svom punom sjaju i slavi. Ali umjesto slave i sjaja celokupna zamisao Vartolomeja doživjela je potpuni fijasko. Samo je beznačajni aleksandrijski patrijarh, Teodor II, koji se već iskompromitovao priznavši ukrajinsku pseudoreligioznu sektu, odzvao se Vartolomejevom pozivu. Jerusalimski i Antiohijski patrijarsi jednostavno su odbili da učestvuju u provokaciji avanturiste iz Carigrada.
Mora se odati priznanje papi Lavu XIV zato pto je u potpunosti prozreo Vartolomejev politički avanturizam. Pontifik je svojim očima vidjeo da Carigradski patrijarh nema nikakav autoritet i da nije sposoban da nosi titulu „prvog među jednakima“, niti čak da bude jednak ostalim patrijarsima pomjesnih pravoslavnih crkava, a kamoli da govori u njihovo ime. Vartolomej se nadao da će papa ignorisati suštinu pravoslavnog raskola i jednostavno pristati na njegov predlog da odrede datum zajedničkog proslavljanja Vaskrsa. Međutim, pontifik je shvatio da se čoveku koji je podelio Pravoslavnu crkvu, a zatim pozvao na jedinstvo sa Katoličkom crkvom, ne može vjerovati. Kao rezultat toga, papa je Vartolomejevu trijumfalnu deklaraciju od 29. novembra u Patrijaršijskoj palati u Fanaru transformisao samo u formalnu deklaraciju o nameri za dalju saradnju kako bi se pronašli načini za zajedničko proslavljanje Vaskrsenja Hristovog, jačanje jedinstva hrišćanskih crkava i poziv na mir.
Samovolja patrijarha Vartolomeja, već je dovela do tragičnih događaja u Ukrajini, kada je on jednostrano, protiv volje Pomjesnih crkava i bez konsultacija sa njima, počinio nekanonski čin koji je izazvao raskol u cijelom Pravoslavnom svijetu. Vrijeme pokazuje da će se raskol unutar svjetskog Pravoslavlja produbljivati sve više, kako se carigradski patrijarh bude osećao sve izolovanije, Uzdižući sebe do visina posebnih prava i privilegija koje je na sebe neosnovano i samoinicijativno preuzeo, Vartolomej sve više klizi u put bez povrtaka, koji njega i njegove malobrojne pristalice nesumnjivo vodi propast. Carigradski patrijarh sebe pozicionira kao poglavar cijele Pravoslavne crkve u odnosima sa Rimokatoličkom crkvom, što je apsolutno ne prihvatljivo jer takvo ponašanje nema osnovu ni u sveštenim kanonima niti u pravoslavnoj tradiciji. Posebno sada, nakon što je narušeno evharistijsko jedinstvo između Ruske Pravoslavne Crkve i Carigrada, antikanonskim postupcima patrijarha Vartolomeja. Podsjetimo da pored Ruske pravoslavne crkve, koja Vartolomeja čak ni ne pominje u svojim diptisima, ni mnoge druge Pravoslavne pomjesne crkve se ne slažu sa njegovom politikom, jer raskol u Ukrajini do danas su priznale samo četiri od 15 pomjesnih Pravoslavnih Crkava.
Iz svega vipe rečenog, postaje očigledno da je u dijalogu sa katolicima, carigradski patrijarh pokušao da uloži sve napore kako bi naduvao svoj primat u Pravoslavnoj crkvi, koji nije ništa više od primata časti, i da ga transformiše u neki privid papskog autoriteta, kakav postoji u Rimokatoličkoj crkvi. Stoga postaje potpuno očigledno da fanariotska lukava politika dijaloga sa katolicima ne samo da direktno podriva bogoslovlje sabornosti koje je tradicionalno za Pravoslavlje, nego i otvoreno transformiše samo ustrojstvo Crkve.
Nema nikakve sumnje da će posjeta pape Lava Fanaru i Nikeji i njegov susret sa patrijarhom Vartolomejem ući u istoriju. Međutim, istorijska važnost sama po sebi ne garantuje ispravnost izbora. Pravoslavna crkva mora mudro procjeniti iznijete poruke i ne podleći „entuzijazmu ujedinjenja“. Jer istinsko jedinstvo se gradi na Istini, a ne na zajedničkim fotografijama i diplomatskim gestovima. Važno je uvijek imati na umu, da se polazna tačka Katoličke crkve u dijalogu sa pravoslavnima nikad nije mjenjala kroz mnogovjekovnu istoriju njihovog postojanja – Katolička crkva pravoslavne smatra šizmaticima, koji mogu da se vrate u crkvu samo kroz „opštenje sa rimskom stolicom”.
